class: center, middle, inverse, title-slide # Sağlık Sosyolojisi ## Toplumsal Koşullar ve Sağlıkta Eşitsizlik ### Tahir Enes Gedik ### 15.10.2019 --- class: my-one-page-font # Neden Toplumsal Faktörler? Önceki tartışmalarımızı takip ederek, iki sebeple toplumsal faktörlere odaklanmalıyız: -- 1. Sağlık ve hastalık durumu üzerindeki etkileri (ht. epidemiyoloji) -- 2. İnsanların sağlık/hastalık durumlarını nasıl deneyimledikleri (ht. hastalık rolüne getirilen eleştiriler) --- class: my-one-page-font ## Toplumsal Sınıf Toplumda yaklaşık olarak aynı ölçüde zengin, statü sahibi ve güçlü olan insanları tarif etmek için kullanılan kategori. -- Bu anlamda sınıf toplumda bir hiyerarşi olduğunu ve hiyerarşinin tepesinde yer alan insanların ayrıcalıklı bir hayat sürdüğünü söyler. -- Farklı sınıf modelleri, örn.: -- - Alt-Orta-Üst Sınıf (kaba sınıflandırma) -- - Alt sınıf (vasıfsız işçiler, kronik işsizler), İşçi sınıfı (vasıflı işçiler, düşük düzey ofis çalışanları), alt-orta sınıf (ofis çalışanları, küçük esnaf, öğretmenler), üst-orta sınıf (eğitimli profesyoneller, üst düzey yöneticiler), üst sınıf (aşırı zengin yöneticiler, CEO) -- - *Ülkeler arasındaki farkları dikkate almalıyız.* --- class: my-one-page-font ## Toplumsal Sınıf *Toplumsal sınıf nasıl ölçülür?* -- Toplumda yaklaşık olarak aynı ölçüde **zengin**, **statü** sahibi ve **güçlü** olan insanları tarif etmek için kullanılan kategori. -- Bir kişinin sınıfsal konumunu tespit etmek zor. Sosyologlar da bunun için daha genel bir ölçü kullanıyorlar: *Sosyo-ekonomik statü* (SES). -- SES üç değişkenden oluşur: gelir, iş/meslek ve eğitim. -- *Neden bu üç değişken kullanılıyor?* --- class: my-one-page-font ## Toplumsal Sınıf **Gelir**: alım gücü, barınma, beslenme sağlık hizmetleri -- **İş/meslek:** iş durumu, işteki sorumlulukları, fiziksel aktivite, sağlık riskleri -- **Eğitim:** kişinin sosyal, psikolojik ve ekonomik kaynaklara ulaşmak için edindiği vasıflar, sağlık hakkında bilgi. -- İki önemli nokta: -- 1. Bu değişkenlerin etkileri ayrı ayrı tartışılmasına rağmen, genelde birlikte etki ediyorlar. -- 2. Değişkenler arasındaki ilişki ve etkileri, bir insanın yaşamı boyunca değişiklik gösterebiliyor. --- class: my-one-page-font ## Toplumsal Sınıf Sosyo-ekonomik statü düştükçe (ve ayrıca yoksulluk arttıkça) risk faktörleri artıyor: > **Zayıf sıhhi şartlar, barınma problemleri, kalabalık, çevre kirliliği, stres, sağlık sigortası problemleri, sağlıksız ve tehlikeli çalışma koşulları, kötü beslenme, alkol ve madde kullanımının artması, boş zamanın olmaması.** Daha yüksek hastalık oranı ve daha düşük ortalama yaşam süresi --- class: my-one-page-font ## Toplumsal Cinsiyet *Neden toplumsal cinsiyet diyoruz?* -- Ortalama yaşam süresi: kapanmakta olan fark. -- - *Neden fark var ve neden kapanıyor?* -- - Sadece ortalama yaşam süresi değil, *sağlıklı yaşam süresi* de önemli. -- Toplumsal cinsiyet rolleri: -- 1. İş hayatı: belli meslek gruplarında yoğunlaşma, düşük gelir, farklı ücretlendirme, daha bölünmüş bir meslek hayatı -- 2. Ev hayatı: cinsiyet rollerinin getirdiği yükümlülükler, *çift vardiya* --- class: my-one-page-font ## Toplumsal Cinsiyet Sağlık sektörü ve araştırmalar: -- - Kadınların meslek grupları içinde temsili -- - Sağlık araştırmalarının konusu ve finansmanı --- class: my-one-page-font ## Yaş **Demografik geçiş:**  --- class: my-one-page-font ## Yaş Düşen ölüm oranları ve sabit doğum oranları, yaşlıların nüfus içindeki oranını arttırıyor. -- *Uzun* yaşlılık ve çok *yaşlı nüfus*: bireysel ve toplumsal sağlık harcamaları -- **Yaşlı bağımlılık oranı:** -- `$$\frac{\text{65+ Nüfus}}{\text{15-64 yaş arası nüfus}} \times 100$$` -- *Yaşlı bağımlılık oranının artması sağlık sigorta sistemi üzerinde etkili.* --- class: my-one-page-font ## Yaş Dikkat edilmesi gereken birkaç önemli nokta: -- 1. Yaş bir faktör olarak ele alındığında yaşlılara odaklanılıyor: çocuklar? -- 2. Yaş ayrımcılığı: yaşlıları bağımlı görmek, toplumsal hayattan belli ölçüde yalıtılması gerektiğini düşünmek (genelde *hastalık* bağlamında yaşlılara odaklanmak) -- 3. *Yaşam seyri* yaklaşımı: sadece bir döneme/zaman dilimine odaklanmak yerine, bir insanın yaşamı boyunca geçtiği aşamalara dikkat etmek. --- class: my-one-page-font ## Etnisite **Etnisite**: bir toplumsal grubun (gruba aidiyetin) belli ortak değerler, inançlar, gelenekler, dil ve yaşam tarzı temelinde tanımlanması. -- Özellikle ABD ve Birleşik Krallık özelinde yapılan tartışmalar: -- - Hastalık ve ölüm oranlarının etnik azınlıklarda genel olarak yüksek olması: ancak gruplar arasında dezavantajlar açısından farklılıklar var. *Neden?* -- - Genetik ve kültürel fark argümanları: sosyologlar bu yaklaşımları eleştiriyor (indirgemeci yaklaşım ve metodolojik güçlükler) -- - Alternatif açıklamalar: sosyo-ekonomik faktörler, *ayrıca* farklı toplumsal dezavantajlar: yoksul bölgelerde nüfus yoğunlaşması, hizmetlere ulaşamamak, ayrımcılık --- class: my-one-page-font # İki Model: Esas Sebep Teorisi Sağlık/hastalık ve toplumsal faktörler arasındaki ilişki söz konusu olduğunda **esas sebep teorisi** (*fundamental cause theory*) önemli bir argüman öne sürer (Link & Phelan 1995, 2010): -- > Yıllar içinde çeşitli risk faktörleri ortadan kaldırılmasına rağmen, farklı toplumsal sınıflar arasındaki mesafe sağlık/hastalık durumu söz konusu olduğunda kapanmamaktadır. -- *Neden?* --- class: my-one-page-font # Esas Sebep Teorisi Derin (ve dinamik) bir sosyolojik süreç işlemekte: -- 1. İnsanların karşılaştıkları hastalıklar, hastalıkların riskleri, risklere dair bilgimiz ve tedavilerin etkisi zaman içinde değişiyor. -- 2. Çeşitli kaynaklara (bilgi, para, güç, prestij, toplumsal bağlantı) erişimi daha iyi olan insanlar, bu yeni/değişen riskleri görmek ve hastalıklardan sakınmak ve tedavilere ulaşmak konusunda daha başarılı olacaklardır. -- 3. Dolayısıyla toplumsal koşulları hastalığa bağlayan mekanizmalar değişse bile, bu koşullar altında daha iyi bir toplumsal pozisyonda olanlar avantajlı olacaklardır. --- class: my-one-page-font # Esas Sebep Teorisi: Sonuç 1. Risk faktörlerine (kötü beslenme, kolesterol, egzersiz eksikliği, yüksek tansiyon vs.) odaklanmak yeterli değildir. Hatta bunlara gereğinden fazla odaklanmak bizi *esas sebepleri* anlamaktan alıkoyar. -- 2. Risk faktörlerine odaklanmak, çözümü bireylerin üstesinden gelebileceği zorlukların aşılmasında/alışkanlıkların değiştirilmesinde görmeye sebep olabilir. -- 3. *Esas sebep*: (1) birden fazla hastalığı etkiler (2) bu hastalıkları birden fazla risk üzerinden etkiler (3) zaman içinde yeniden üretilir (4) çeşitli kaynakların risklerin ve hastalığın etkilerinin azaltılması için kullanmasını beraberinde getirir. --- class: my-one-page-font ## İki Model: Sağlık Yaşam Tarzı Teorisi > Sağlık yaşam tarzları, insanların koşulları çerçevesinde yaptıkları tercihlere dayanan sağlıkla ilgili davranışlardır. (Cockerham 2013) -- **Sağlık Yaşam Tarzı Teorisi**: önceki yaklaşım toplumsal koşullara özellikle vurgu yaparken, bu yaklaşım bireylerin eylemliliğine dikkat çekiyor. -- *Ancak*, bunu sınırlayan faktörler var: hem hangi seçenekler bulunduğu, hem de seçeneklerin nasıl seçileceği konusunda. -- - [diagram](https://github.com/tegedik/slides4/blob/master/HLS.png)